Emblemas e pedagogia seráfica: a convergência de dois mundos nas livrarias franciscanas da Província de Santo Antônio do Brasil no Setecentos (Bahia, Pernambuco e Paraíba)

Conteúdo do artigo principal

Carla Mary Silva Oliveira

Resumo

Desde o século XV a Emblemática tornou-se um dos muitos temas de interesse da cultura humanista cultivada entre a nobreza e os homens de letras na Europa do Renascimento e, depois, nas centúrias seguintes, do Barroco. Entre os religiosos, especialmente no que diz respeito às ordens conventuais e congregações que primavam pela formação instrucional de seus quadros, como inacianos e franciscanos, percebeu-se as enormes possibilidades do uso da Emblemática não apenas no desenvolvimento intelectual de seus noviços, mas também no trabalho de catequese a ser feito no mundo laico, especialmente no Novo Mundo. A intenção deste trabalho é discutir a presença de algumas obras de Emblemática no acervo das livrarias conventuais da Província Franciscana de Santo Antônio do Brasil listados no Livro dos Inventários dos Conventos do Norte [em 5 de julho de 1852] – elaborado pelo Fr. Antônio da Rainha dos Anjos Machado, documento este existente no Arquivo Provincial Franciscano do Recife – analisando-os sob a perspectiva da Pedagogia Seráfica cristalizada nos Estatutos da Província de S. Antonio do Brasil, publicados em Lisboa em 1709, e nas Atas Capitulares Provinciais (1649-1893), publicadas na Revista do IHGB em 1970.

Downloads

Não há dados estatísticos.

Detalhes do artigo

Como Citar
Oliveira, C. M. S. (2020). Emblemas e pedagogia seráfica: a convergência de dois mundos nas livrarias franciscanas da Província de Santo Antônio do Brasil no Setecentos (Bahia, Pernambuco e Paraíba). Cadernos De História Da Educação, 19(2), 426–458. https://doi.org/10.14393/che-v19n2-2020-10
Seção
Artigos
Biografia do Autor

Carla Mary Silva Oliveira, Universidade Federal da Paraíba (Brasil)

http://orcid.org/0000-0002-9642-8081
http://lattes.cnpq.br/6118364027975117
cmsoliveira.ufpb@gmail.com

Referências

Fontes

ALCIATI, Andreae. Emblematvm Libellvs. Paris: Excudebat Christianus Wechlus, sub scuto Basilaensi, in vico Iacobaeo, Anno MDXXXIIII [1534]. Disponível em: <http://www.archive.org/>. Acesso em: 02 nov. 2009.

ATAS Capitulares da Província Franciscana de Santo Antônio do Brasil (1649-1893). Com introdução e notas de Fr. Venâncio Willeke, OFM. Revista do Instituto Histórico e Geográfico Brasileiro, Rio de Janeiro, vol. 286, jan./mar. 1970, p. 92-222.

COLONNA, Francesco [atribuído]. Hypnerotomachia Poliphili, ubi humana omnia non nisi somnium esse ostendit, atque obiter plurima scitu sanequam digna commemorat. [Veneza]: [Aldus Manutius], 1499. Exemplar do acervo da Library of Congress, Rare Book and Special Collection Division. Disponível em: <http://www.rarebookroom.org/>. Acesso em: 21 abr. 2012.

DICCIONARIO da Lingua Portugueza composto pelo Padre D. Rafael Bluteau, reformado, e accrescentado por Antonio de Moraes Silva natural do Rio de Janeiro. Tomo Primeiro. A = K. Lisboa: Na Officina de Simão Thaddeo Ferreira, Anno MDCCLXXXIX [1789]. Disponível em: < https://digital.bbm.usp.br/>. Acesso em: 19 fev. 2016.

ENGELGRAVE, Pe. Heinrich (SJ). Lux Evangelica sub Velum Sacrorvm Emblematvm Recondita in Anni Dominicas Selecta Doctrina Variè Advmbrata. Antuérpia: Apud Viduam & Haeredes Ioannis Cnobbari, 1648. Disponível em: <http://www.flandrica.be/>. Acesso em: 18 jun. 2018.

ENGELGRAVE, Pe. Heinrich (SJ).. Lux Evangelica sub Velum Sacrorvm Emblematvm Recondita in Anni Dominicas Selecta Doctrina Variè Advmbrata – Altera Pars. Antuérpia: Apud Viduam & Haeredes Ioannis Cnobbari, 1654. Disponível em: <http://www.archive.org/>. Acesso em: 25 abr. 2018.

ENGELGRAVE, Pe. Heinrich (SJ). Lux Evangelica sub Velum Sacrorvm Emblematvm Recondita in Anni Dominicas Selecta Doctrina Variè Advmbrata – P. I. Colônia: Prostant Apud Iacobum à Meurs Amstelodami, 1655a Disponível em: <http://books.google.com.br/>. Acesso em: 08 abr. 2018.

ENGELGRAVE, Pe. Heinrich (SJ). Lux Evangelica sub Velum Sacrorvm Emblematvm Recondita in Anni Dominicas Selecta Doctrina Variè Advmbrata – P. II. Colônia: Prostant Apud Iacobum à Meurs Amstelodami, 1655b. Disponível em: <http://www.archive.org/>. Acesso em: 08 abr. 2018.

ENGELGRAVE, Pe. Heinrich (SJ). Caelum empyreum, non vanis et fictis Constellationum monstris belluatum, sed divum domus, Domini Jesu Christi e jusque illibatae Virginis matris Mariae, sanctorum apostolorum, martyrum, Confessorum, virginum, nec non sacrarum religionum, patriarcharum aliorumque tutelarium praeclaris factis, ac raris virtutibus, velut tot lucidissimis Stellis in perpetuas aeternitates micantibus splendide illustratum. Colônia: Apud Ioannem Buaeum, Anno MDCLXVIII [1668]. Disponível em: <http://books.google.com.br/>. Acesso em: 27 abr. 2018.

ENGELGRAVE, Pe. Heinrich (SJ). Caelum empyreum, non variis & fictis constellationum monstris belluatum; sed divorum domus, Domini Jesu Christi & jusque illibatæ Virginis matris Mariæ, Sanctorum Apostolorum, Martyrum, Confessorum, Virginum; Nec - non sacrarum religionum patriarcharum aliorúmque Tutelarium præclaris factis, ac raris Virtutibus, velut tot lucidissimis Stellis in perpetuas æternitates micantibus splendidè illustratum. Colônia: Hærid. Thomæ von Cöllin & Josephi Huisch, 1727. Disponível em: <http://books.google.com.br/>. Acesso em: 27 abr. 2018.

ESTATVTOS da Provincia de Santo Antonio do Brasil: Confirmados, Auctoritate Apostolica, em virtud e Domotu Proprio do Senhor Papa Innocencio X concedido ao Reverendissimo Padre Ministro Geral, Frey Joseph Ximenes Samaniego e mais breves aceytos nesta provincia para guarda, estabelidade, & firmesa, destes Estatutos. Tirados de varios Estatutos da Ordem, acrecentando nelles o mais util, & necessario, á esta nossa Provincia, Feytos, & ordenados, neste Capitulo, que se celebrou nesta Casa de Nossa Senhora das Neves da Cidade de Marim no anno de 1681 Em que foy nomeado Provincial desta Provincia o R. P. Fr. Miguel das Chagas Prègador, Filho da Provincia de Santo Antonio de Portugal. Em Lisboa: Por Antonio Craesbeeck de Mello, Impressor da Casa Real, MDCLXXXIII [1683].

ESTATUTOS da Provincia de S. Antonio do Brasil Tirados de varios Estatutos da Ordem, accrescentando nelles o mais util, & necessario, à reforma desta nossa Provincia, feytos, ordenados, & aceytos no Capitulo, que se celebrou na caza de N. P. S. Francisco da Cidade da Bahia aos 14 de Fevereiro de 1705, em q foy eleyto Ministro Provincial o Irmão Prégador, & ExCustodio Frey Cosme do Espirito Santo, filho desta Provincia, e outra vez aceytos em o seguinte capitulo, que se celebrou em o Convento de Santo Antonio de Seregippe do Conde aos 3 de Janeyro de 1708, em que foy eleyto Ministro Provincial o Irmão Prégador Frey Estevam de Santa Maria, filho da mesma Provinca, confirmados Auctoritate Apostoloca pelo eminentissimo Senhor Dom Miguel Angelo Conti, Nuncio Apostolico nestes reynos, cardial da Santa Igreja Romana, com vezes de Geral da Ordem em Portugal, dados á estampa pelo Irmão Fr. Gonsalo de Santa Isabel, leitor de Theologia, Custodio actual, & Procurador da mesma Provincia, Visitador, & Presidente do Capitulo, que se celebrou na Provincia de Sãto Antonio dos Capuchos de Portugal. Lisboa: Na Officina de Manoel & Joseph Lopes Ferreyra, MDCCIX [1709]. Disponível em: <http://purl.pt/>. Acesso em: 02 jan. 2012.

FANTUZZI, Giovanni. Notizie degli scrittori bolognesi. Bolonha: Nella Stamperia de S. Tommaso D’Aquino, MDCCLXXXIX [1789]. Disponível em: <http://books.google.com.br/>. Acesso em: 01 jun. 2018.

JABOATAM, Fr. Antonio de Santa Maria (OFM). Orbe serafico novo brasilico, descoberto, estabelecido, e cultivado etc., parte primeira, etc. Lisboa: Na Officina de Antonio Vicente da Silva, MDCCLXI [1761]. Disponível em: <http://www.bibliotecadigital.unicamp.br/>. Acesso em: 20 fev. 2016.

JABOATAM, Fr. Antonio de Santa Maria (OFM). Novo Orbe Serafico Brasilico ou Chronica dos Frades Menores da Província do Brasil –2 vols. Rio de Janeiro: Typographia Brasiliense de Maximiano Gomes Ribeiro, 1858. Disponível em: <http://books.google.com.br/>. Acesso em: 02 jul. 2010.

LIVRO dos Inventarios dos Conventos do Norte [em 5 de julho de 1852], Fr. Antônio da Rainha dos Anjos Machado (OFM), manuscrito, 104 fólios. Arquivo Provincial Franciscano do Recife – APFR, Pernambuco, Brasil.

RICHEOME, Louis (SJ). Tableaux sacrez des figures mystiques du très auguste sacrifice et sacrement de l’Eucharistie. À Paris: chez Laurens Sonnius, 1601. Disponível em: <http://books.google.com.br/>. Acesso em: 21 abr. 2018.

VAN VEEN, Otto. Theatro Moral de la Vida Humana en cien emblemas con el Enchiridion de Epicteto, y la Tabla de Cebes, philosofo platonico. Antuérpia: Pela viúva de Henrico Verdussen, Año MDCCXXXIII [1733]. Disponível em: <http://www.archive.org/>. Acesso em: 17 jul. 2016.

VOCABULARIO Portuguez, e Latino, Aulico, Anatomico, Architectonico, Bellico, Botanico, Brasilico, Comico, Critico, Chimico, Dogmatico, Dialectico, Dendrologico, Ecclesiastico, Etymologico, Economico, Florifero, Forense, Fructifero, Geographico, Geometrico, Gnomonico, Hydrographico, Homonymico, Hierologico, Ichtuologico, Indico, Ifagogico, Laconico, Liturgico, Lithologico, Medico, Musico, Meteorologico, Nautico, Numerico, Neoterico, Ortographico, Optico, Ornithologico, Poetico, Philologico, Pharmaceutico, Quidditativo, Qualitativo, Quantitativo, Rethorico, Rustico, Romano; Symbolico, Synonimico, Syllabico, Theologico, Terapeutico, Technologico, Uranologico, Xenophonico, Zoologico, Autorizado com exemplos dos melhores escritores portuguezes, e latinos, e offerecido a El Rey de Portvgal, D. Joaõ V, pelo Padre D. Raphael Bluteau clerigo regular, Doutor na Sagrada Theologia, Prêgador da Raynha de Inglaterra, Henriqueta Maria de França, & Calificador no Sagrado Tribunal da Inquisição de Lisboa. Tomo 3. D=E. Coimbra: No Collegio das Artes da Companhia de Jesu, Anno de 1712. Disponível em: <https://www.bbm.usp.br/>. Acesso em: 20 fev. 2016.

VOCABULARIO Portuguez, e Latino, Aulico, Anatomico, Architectonico, Bellico, Botanico, Brasilico,Comico, Critico, Chimico, Dogmatico, Dialectico, Dendrologico, Ecclesiastico, Etymologico, Economico, Florifero, Forenfse, Fructifero, Geographico, Geometrico, Gnomonico, Hydrographico, Homonymico, Hierologico, Ichtyologico, Indico, Isagogico, Laconico, Liturgico, Lithologico, Medico, Musico, Meteorologico, Nautico, Numerico, Neoterico, Ortographico, Optico, Ornithologico, Poetico, Philologico, Pharmaceutico, Quidditadvo, Qualitativo, Quantitativo, Rhetorico, Rustico, Romano, Symbolico, Synonimico, Syllabico, Theologico, Terapeutico, Technologico, Uranologico, Xenophonico, Zoologico, Authorizado com exemplos, dos Melhores Escritores Portuguezes, & Latinos, E Offerecido A El Rey de Portugal Dom Joam V. Pelo Padre D. Raphael Bluteau Clerigo Regular, Doutor na Sagrada Theologia, Prègador da Rainha de Inglaterra, Henriqueta Maria de França, & Qualificador no Sagrado Tribunal da Inquisiçaõ de Lisboa. Tomo V. K=N. Lisboa: Na Officina de Pascoal da Sylva, MDCCXVI [1716]. Disponível em: <https://www.bbm.usp.br/>. Acesso em: 20 fev. 2016.

WILLEKE, Fr. Venancio (OFM) – Prefácio e notas. Livro dos Guardiães do Convento de São Francisco da Bahia (1587-1862). Rio de Janeiro: MEC; IPHAN, 1978.

Referências

ALMEIDA, Marcos Antonio de. “L’Orbe Serafico, Novo Brasilico”: Jaboatão et les franciscains à Pernambouc au XVIII e siécle. 2 vols. Tese (Doutorado em História Moderna). École des Hautes Études en Sciences Sociales. Paris, 2012.

AMORIM, Maria Adelina. “A formação dos franciscanos no Brasil-Colónia à luz dos textos legais”. Lusitania Sacra, 2ª série, n. 11, 1999, p. 361-377.

BAZIN, Germain. A arquitetura religiosa barroca no Brasil. 2 vols. Tradução de Glória Lúcia Nunes. Rio de Janeiro: Record, 1983 [1956].

BÉRIOU, Nicole; MORARD, Martin & DALLA GUARDA, Donatella Nebbiai (orgs.). Entre stabilité et itinérance: Livres et culture des ordres mendicants, XIIIe-XVe siècle. Turnhout: Brepols, 2014. https://doi.org/10.1484/M.BIB-EB.6.09070802050003050500010900

CORNELLES, Víctor Mínguez. “Philosophia Vitae Magistra: Horacio en emblemas flamencos”. In: VÁZQUEZ, José Manuel B. López & MONTERO, Juan M. Monterroso (orgs.). Virtus Inconcussa: estudios en torno al ‘Theatro Moral de la Vida Humana’ de Otto Vaenius. La Coruña: Deputación Provincial da Coruña, 2013, p. 23-37.

COSTA, Francisco Augusto Pereira da Costa. Anais Pernambucanos – Vol. IX: 1824-1833. Recife: Arquivo Público Estadual, 1965.

FRAGOSO, Fr. Hugo (OFM). “Biblioteca do Convento de São Francisco”. In: LOMBARDI, José Claudinei; SAVIANI, Dermeval & NASCIMENTO, Maria Isabel Moura (orgs.). Navegando na História da Educação Brasileira – HISTEDBR. Campinas: HISTEDBR; FE-UNICAMP, 2006, p. 1-7. CD-ROM.

FRAGOSO, Fr. Hugo (OFM). “Azulejos do Convento de São Francisco”. In: FLEXOR, Maria Helena Ochi & ______ (orgs.). Igreja e Convento de São Francisco da Bahia. Rio de Janeiro: Versal, 2009, p. 317-371.

GOMES, Luís. “Emblema” [verbete]. In: CEIA, Carlos (org.). E-Dicionário de Termos Literários. Lisboa: FCSH-UNL, 2009. Disponível em: <http://edtl.fcsh.unl.pt/encyclopedia/emblema/>. Acesso em: 02 jun. 2018.

KLUCKERT, Ehrenfried. “Emblemática”. In: TOMAN, Rolf (org.). O Barroco: arquitectura, escultura, pintura. Tradução de Maria da Luz Cidreiro Lopes e equipe. Königswinter: Könemann; Tandem Verlag, 2004, p. 428-429.

KRIEGER, Michael T. “The Seminary Libraries of the Franciscan Province of St. John the Baptist”. Libraries & Culture, vol. 30, n. 3, 1995, p. 284-308. Disponível em: <http://www.jstor.org/>. Acesso em: 17 abr. 2018.

JONES, W. R. “Franciscan education and monastic libraries: some documents”. Traditio, vol. 30, 1974, p. 435-445. Disponível em: <http://www.jstor.org/>. Acesso em: 17 abr. 2018. https://doi.org/10.1017/S0362152900006607

MECO, José. “A expansão da Azulejaria portuguesa”. Oceanos, Lisboa, Dossiê “Azulejos: Portugal e Brasil”, n. 36/37, out. 1998 /mar. 1999, p. 8-17.

MIRANDA, Maria do Carmo Tavares de. Os franciscanos e a formação do Brasil. Recife: Edições da Universidade Federal de Pernambuco, 1969.

MOORMAN, John. “The old learning and the new”. In: ______. A history of the Franciscan Order from its origins to the year 1517. Oxford: Claredon Press, 1968, p. 533-547.

OLIVEIRA, Carla Mary S. “Livros e leitores em Pernambuco entre o Setecentos e o Oitocentos: a instrução e as livrarias franciscanas”. Portuguese Studies Review, Peterborough, Trent University, v.24, n.2, 2016, p.37-62. Disponível em: https://ufpb.academia.edu/CarlaMaryOliveira.

PALUMBO, Genoveffa. “Mondo reale e mondo ideale nel frontespizio del Mondo Simbolico di Filippo Picinelli (1653-54 e 1669)”. In: ZAFRA, Rafael & AZANZA, José Javier (orgs.). Emblemática trascendente: hermenéutica de la imagen, iconología del texto. Pamplona: Sociedad Española de Emblemática; Universidad de Navarra, 2011, p. 619-638.

PRAZ, Mario. Imágenes del Barroco: estudios de Emblemática. Tradução de José María Parreño. 2. ed. Madri: Ediciones Siruela, 2005 [1934].

ROEST, Bert. A history of Franciscan education (c. 1210-1517). Leiden & Boston: Brill, 2000.

ROEST, Bert. Franciscan literature of religious instruction before the Council of Trent. Leiden & Boston: Brill, 2004.

ROEST, Bert. Franciscan learning, preaching and mission – c. 1220-1650: “Cum scientia sit donum Dei, armature ad defendendam sanctam fidem catholicam…”. Leiden & Boston: Brill, 2015.

ŞENOCAK, Neslihan. “Book acquisition in the medieval Franciscan Order”. The Journal of Religious History, vol. 27, n. 1, fev. 2003, p. 14-28. https://doi.org/10.1111/1467-9809.00162

ŞENOCAK, Neslihan. “Circulation of books in the medieval Franciscan Order: attitude, methods, and critics”. The Journal of Religious History, vol. 28, n. 2, jun. 2004, p. 146-161. https://doi.org/10.1111/j.1467-9809.2004.00210.x

ŞENOCAK, Neslihan. The poor and the perfect: the rise of learning in the Franciscan order, 1209-1310. Ithaca & Londres: Cornell University Press, 2012a.

ŞENOCAK, Neslihan. “The Franciscan studium generale: a new interpretation”. In: EMERY JR., Kent; COURTENAY, William J. & METZGER, Stephen M. (orgs.). Philosophy and Theology in the ‘Studia’ of the Religious Orders and at Papal and Royal Courts – XVth Annual Colloquium of the Société Internationale pour l’Étude de la Philosophie Médiévale – Acts. Turnhout: Brepols, 2012b, p. 221-236.

VERA, René Hernández. “A space in the cupboard: the organization of the book collection in the Franciscan Convent of Sant’Antonio in Padua during the Fifteenth century”. Bulletin of International Medieval Research, n. 19, 2013, p. 101-121.

WILLEKE, Fr. Venâncio (OFM). “Convento de Santo Antônio de Ipojuca”. Revista do Patrimônio Histórico e Artístico Nacional, Rio de Janeiro, SPHAN, n. 13, 1956, p. 255-358.