Pedagogía seráfica e iconografía franciscana de la instrucción: estructura de la formación de novicios y representaciones de doctores medievales de la Orden en los conventos de la Provincia de San Antonio de Brasil (Bahía y Pernambuco – siglos XVII y XVII

Contenido principal del artículo

Carla Mary S. Oliveira

Resumen

Este artículo se propone analizar las sucesivas capas de significados y la importancia atribuida a las imágenes por los seráficos, y en qué medida estas representaciones se arraigaron en el reforzamiento de sus prácticas de formación instruccional y espiritual desarrolladas en el espacio intramuros durante la época colonial, especialmente entre los siglos XVII y XVIII. Las investigaciones realizadas hasta el momento ya han puesto de manifiesto que es posible identificar la existencia de un discurso visual realizado específicamente para los fieles, y otro, más intelectualizado y personalizado, destinado a exaltar a los intelectuales y teólogos medievales de la orden en espacios conventuales restringidos a novicios en formación y religiosos profesos. Se pretende discutir la permanencia de estructuras y normas pretridentinas en la Pedagogía Seráfica cristalizadas en los Estatutos Generales y Provinciales, comparándolos con el acervo de las librerías de los conventos que acogían a los novicios, analizando también algunas representaciones de los teólogos medievales de la Orden presentes en los espacios de lectura y enseñanza frecuentados por franciscanos en formación. También se discute la relación entre tales imágenes – especialmente las de Escoto y Ockham – y las normas instructivas presentes en los Estatutos de la Custodia/ Provincia de San Antonio de Brasil y en legislaciones superiores, como los Estatutos de Barcelona, de 1622, y los Statuta Generalia de 1501, 1598 y 1651, además de la permanencia de los preceptos escolásticos, incluso después de las determinaciones tridentinas de cambios en el proceso educativo de las órdenes religiosas católicas romanas.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Detalles del artículo

Cómo citar
Oliveira, C. M. S. (2024). Pedagogía seráfica e iconografía franciscana de la instrucción: estructura de la formación de novicios y representaciones de doctores medievales de la Orden en los conventos de la Provincia de San Antonio de Brasil (Bahía y Pernambuco – siglos XVII y XVII. Cadernos De História Da Educação, 23(Contínua), e2024–05. https://doi.org/10.14393/che-v23-e2024-05
Sección
Artículos
Biografía del autor/a

Carla Mary S. Oliveira, Universidade Federal da Paraíba (Brasil)

https://orcid.org/0000-0002-9642-8081
http://lattes.cnpq.br/6118364027975117
cmsoliveira.ufpb@gmail.com

Citas

Fontes Manuscritas

CARTA do provincial da Província de Santo Antônio do Brasil, frei Domingos da Purificação, à rainha [D. Maria I], sobre a relação dos Religiosos da Ordem Franciscana em cada um de seus conventos. Recife, 11 nov. 1779. Anexos: 7 docs. Lisboa, Arquivo Histórico Ultramarino – AHU, Administração Central, Conselho Ultramarino, Documentos Avulsos de Pernambuco. AHU_ACL_CU_015, Cx. 135, D. 10107.

ESTATUTOS, que pera a observancia, & bom governo da Custodia de S[anto] Ant[oni]o do Brazil pellos Irmaõs Custodio, & consultores della foraõ ordenados: & pella p[ovin]cia, Ministro, p[adr]es & diffinidores della aprovados, & confirmados no cap[ítul]o celebrado En Santo Ant[oni]o de L[i]x[bo]a aos 21 dias de julho de 607, aos quaes Mandaõ inteiram[en]te se guardem como abaxo estaõ expressos, & declarados. Lisboa, 21 jul. 1607. Lisboa, Arquivo Nacional da Torre do Tombo – ANTT, OFM, Província de Santo Antônio, Província, Maço 18, doc. 29.

LIVRO dos Inventarios dos Conventos do Norte [em 5 de julho de 1852], Fr. Antônio da Rainha dos Anjos Machado (OFM), manuscrito, 104 fólios. Recife, Arquivo Provincial Franciscano do Recife – APFR, livro 43.

Fontes Impressas

“ATAS Capitulares da Província Franciscana de Santo Antônio do Brasil (1649-1893)”. Com introdução e notas de Fr. Venâncio Willeke, OFM. Revista do Instituto Histórico e Geográfico Brasileiro, Rio de Janeiro, vol. 286, jan./mar. 1970, p. 92-222.

CONCEIÇÃO, Fr. Apollinario da (OFM). Primazia Serafica na Regiam da America, Novo Descobrimento de Santos, e Veneraveis Religiosos da Ordem Serafica, que ennobrecem o Novo Mundo com suas virtudes, e acçoens. Lisboa Occidental: Na Officina de Antonio de Sousa da Sylva, MDCCXXXIII [1733]. Disponível em: http://books.google.com.br/. Acesso em: 22 dez. 2011.

CONCEIÇÃO, Fr. Apollinario da (OFM). Claustro franciscano, erecto no dominio da Coroa Portugueza... Lisboa Occidental: Na Offic. de Antonio Isidoro da Fonseca, MDCCXL [1740]. Disponível em: http://books.google.com.br/. Acesso em: 01 out. 2014.

ESTATVTOS da Provincia de Santo Antonio do Brasil: Confirmados, Auctoritate Apostolica, em virtud e Do motu Proprio do Senhor Papa Innocencio X concedido ao Reverendissimo Padre Ministro Geral, Frey Joseph Ximenes Samaniego e mais breves aceytos nesta provincia para guarda, estabelidade, & firmesa, destes Estatutos. Tirados de varios Estatutos da Ordem, acrecentando nelles o mais util, & necessario, á esta nossa Provincia, Feytos, & ordenados, neste Capitulo, que se celebrou nesta Casa de Nossa Senhora das Neves da Cidade de Marim no anno de 1681 Em que foy nomeado Provincial desta Provincia o R. P. Fr. Miguel das Chagas Prègador, Filho da Provincia de Santo Antonio de Portugal. Em Lisboa: Por Antonio Craesbeeck de Mello, Impressor da Casa Real, MDCLXXXIII [1683]. [Acervo da Biblioteca Nacional de Portugal, Lisboa, exemplar digitalizado em maio de 2021].

ESTATUTOS da Provincia de S. Antonio do Brasil Tirados de varios Estatutos da Ordem, accrescentando nelles o mais util, & necessario, à reforma desta nossa Provincia, feytos, ordenados, & aceytos no Capitulo, que se celebrou na caza de N. P. S. Francisco da Cidade da Bahia aos 14 de Fevereiro de 1705, em q foy eleyto Ministro Provincial o Irmão Prégador, & ExCustodio Frey Cosme do Espirito Santo, filho desta Provincia, e outra vez aceytos em o seguinte capitulo, que se celebrou em o Convento de Santo Antonio de Seregippe do Conde aos 3 de Janeyro de 1708, em que foy eleyto Ministro Provincial o Irmão Prégador Frey Estevam de Santa Maria, filho da mesma Provinca, confirmados Auctoritate Apostoloca pelo eminentissimo Senhor Dom Miguel Angelo Conti, Nuncio Apostolico nestes reynos, cardial da Santa Igreja Romana, com vezes de Geral da Ordem em Portugal, dados á estampa pelo Irmão Fr. Gonsalo de Santa Isabel, leitor de Theologia, Custodio actual, & Procurador da mesma Provincia, Visitador, & Presidente do Capitulo, que se celebrou na Provincia de Sãto Antonio dos Capuchos de Portugal. Lisboa: Na Officina de Manoel & Joseph Lopes Ferreyra, MDCCIX [1709]. Disponível em: http://purl.pt/. Acesso em: 02 jan. 2012.

ESTATUTOS Generales de Barcelona para la familia cismontana de la Regular obseruancia de N. P. San Francisco, vltimamente reconocidos y con mejor metodo dispuestos en la Congregacion general, celebrada en la ciudad de Segouia el año del Señor de 1621. siendo Ministro General de toda la Orden el Reuerendissimo Padre fray Benigno De Genoua: Recebidos y aprouados con pleno consentimiento de los Padres que en la dicha Congregacion se hallaron. En Madrid: En la Imprenta Real, Por Tomas Iunti, Impressor del Rey nuestro señor, Año MDCXXII [1622]. Disponível em: http://books.google.com/. Acesso em: 02 mar. 2022.

“INCIPIUNT NOVAE REFORMATIONES Sanctionum, seu Constitutionum Fratrum Ordinis Minorum, aeditae per universum Generale Capitulum, Interamnae die undecima Octobris celebratum, anno Salutis M.D.”. In: CHRONOLOGIA historico-legalis seraphici ordinis fratrum minorum sancti patris Francisci: Tomus Primus. Nápoles: Typographia Camilli Cavalli, MDCL [1650], p. 148-208. Disponível em: http://books.google.com/. Acesso em: 27 abr. 2018.

JABOATAM, Fr. Antônio de Santa Maria (OFM). Orbe Serafico Novo Brasilico, descoberto, estabelecido, e cultivado a influxos da nova luz de Italia, estrella brilhante de Hespanha, Luzido Sol de Padua, Astro Mayor do Ceo de Francisco, o thaumaturgo portuguez Sto. Antonio, a quem vay consagrado, como Theatro glorioso, e parte primeira da Chronica dos frades menores da mais Estreita, e Regular Observancia da Provincia do Brasil, por Fr. Antonio de Santa Maria Jaboatam. Lisboa: Na Officina de Antonio Vicente da Silva, Anno de MDCCLXI [1761]. Disponível em: http://www.bibliotecadigital.unicamp.br/. Acesso em: 20 fev. 2016.

“STATUTA Generalia” [1651]. In: CHRONOLOGIA Historico-Legalis Seraphici Ordinis Continens Omnia Capitula, & Congregationes Generales, Constitutiones, & Statuta emanata ab Anno 1633 usque ad Annum 1718. Tomus Secundus. Veneza: Apud Antonium Bortoli, MDCCXVIII [1718], p. 61-74. Disponível em: http://books.google.com/. Acesso em: 27 abr. 2018.

STATVTA, constitutiones, et decreta generalia familiae Cismontanae Ord. s. Franc. de obseruantia. Ex decreto gen. cap. Vallisoletani an. d. 1593 celebrati, restituta: reuerendiss. p. Bonauenturae Calatayeronen. totius Ord. s. Franc. gen. minist. iussu edita. Venetiis: apud Ioan. Ant. Rampazettum, MDXCVIII [1598]. Disponível em: http://books.google.com/. Acesso em: 27 abr. 2018.

Bibliografia

AMORIM, Maria Adelina. “A formação dos franciscanos no Brasil-Colónia à luz dos textos legais”. Lusitania Sacra, 2ª série, n. 11, 1999, p. 361-377. Disponível em: https://revistas.ucp.pt/index.php/lusitaniasacra/article/view/7511/7321. Acesso em: 17 out. 2020.

ARGOLO, José Dirson. O convento franciscano de Cairu: restauração de elementos artísticos. Brasília: IPHAN, 2009.

COURTENAY, William J. “The Academic and Intellectual Worlds of Ockham”. In: SPADE, Paul Vincent (org.). The Cambridge Companion to Ockham. 2ª ed. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2006, p. 17-30.

FRUGONI, Chiara. Vida de um homem: Francisco de Assis. Prefácio de Jacques Le Goff. Tradução de Federico Carotti. São Paulo: Companhia das Letras, 2011 [1995].

GINZBURG, Carlo & CASTELNUOVO, Enrico. “História da Arte Italiana”. In: GINZBURG, Carlo; CASTELNUOVO, Enrico & PONI, Carlo. A micro-história e outros ensaios. Tradução de António Narino. Lisboa: Difel; Rio de Janeiro: Bertrand Brasil, 1991, p. 05-118.

HUGHES, Philip. History of the Church – Vol. 3: The Revolt Against the Church – Aquinas to Luther. Londres: Sheed and Ward, 1979.

MARTIN, Geoffrey Haward & HIGHFIELD, John Roger Loxdale. A History of Merton College. Oxford: Oxford University Press, 1997.

MINGES, Parthenius. “Bl. John Duns Scotus”. [verbete]. The Catholic Encyclopedia– Vol. 5. Nova York: Robert Appleton Company, 1909. Disponível em: https://www.newadvent.org/cathen/. Acesso em: 09 mai. 2021.

OLIVEIRA, Carla Mary S. “Livros e leitores em Pernambuco entre o Setecentos e o Oitocentos: a instrução e as livrarias franciscanas”. Portuguese Studies Review, Peterborough, Trent University, vol. 24, n. 2, 2016/2017, p. 37-62.

OLIVEIRA, Carla Mary S. “Os franciscanos na Paraíba: formação religiosa, Instrução e livraria conventual (séculos XVIII e XIX)”. História da Educação, Porto Alegre, UFRGS/ UFPel, vol. 21, n. 53, set./ dez. 2017, p. 120-143. DOI: http://dx.doi.org/10.1590/2236-3459/64462.

OLIVEIRA, Carla Mary S. “Emblemas e pedagogia seráfica: a convergência de dois mundos nas livrarias franciscanas da Província de Santo Antônio do Brasil no setecentos (Bahia, Pernambuco e Paraíba)”. Cadernos de História da Educação, Uberlândia, UFU, vol. 19, n. 2, mai./ago. 2020, p. 112-143. DOI: https://doi.org/10.14393/che-v19n2-2020-10.

O’MALLEY, John W. Trent: what happened at the Council. Cambridge, EUA & Londres: Harvard University Press, 2013.

ROEST, Bert. A History of Franciscan Education (c. 1210-1517). Leiden & Boston: Brill, 2000.

ROEST, Bert. Franciscan learning, preaching and mission – c. 1220-1650: Cum scientia sit donum Dei, armature ad defendendam sanctam fidem catholicam… Leiden & Boston: Brill, 2015 a.

ROEST, Bert. “Early modern Franciscan intellectual cultures: challenges and opportunities”. Annual Mícheál Ó Cléirigh Institute Lecture. Dublin: University College Dublin, 2015b. Trabalho não publicado. Disponível em: https://radboud.academia.edu/BertRoest. Acesso em: 17 abr. 2022.

ŞENOCAK, Neslihan. The poor and the perfect: the rise of Learning in the Franciscan Order, 1209-1310. Ithaca, EUA & Londres: Cornell University Press, 2012 a.

ŞENOCAK, Neslihan. “Franciscan Studium Generale: a new interpretation”. In: EMERY JR, Kent; COURTENAY, Michael & METZGER, Stephen M. (orgs.). Philosophy and Theology in the ‘Studia’ of the Religious Orders and at Papal and Royal Courts. Turnhout: Société Internationale pour l’Étude de la Philosophie Médiévale; Brepols Publishers, 2012 b, p. 221-236.

TEIXEIRA, Vítor Gomes. O movimento da Observância Franciscana em Portugal (1392-1517): História, património e cultura de uma experiência de reforma religiosa. Porto: Centro de Estudos Franciscanos; Editorial Franciscana, 2010.

TERENO, Maria do Céu Simões; PEREIRA, Marízia M. D. & TERENO, António Vitorino Simões. “Implantação e arquitectura de conventos franciscanos e seu enquadramento paisagístico no distrito de Évora (Portugal)”. In: Actas do III Congreso Internacional sobre el franciscanismo en la Península Ibérica: El viaje de San Francisco por la Península Ibérica y su legado (1214-2014). Vol. I. Córdoba: Ediciones El Almendro, 2010, p. 561-584.

TURNER, William. “William of Ockham”. [verbete]. The Catholic Encyclopedia – Vol. 15. Nova York: Robert Appleton Company, 1912. Disponível em: https://www.newadvent.org/cathen/. Acesso em: 09 mai. 2021.

WALSH, Katherina. “DELFINI, Egidio” [verbete]. In: CARAVALE, Mario (org.). Dizionario biografico degli Italiani – Vol. 36. Roma: Istituto dell’Enciclopedia Italiana, 1988. Disponível em: http://www.treccani.it/. Acesso em: 13 abr. 2018.

WILLIAMS, Thomas. “Introdução: a vida de John Duns Scotus”. In: WILLIAMS, Thomas (org.). Duns Scotus. Tradução de Cassiano Terra Rodrigues. São Paulo: Ideias & Letras, 2013, p.17-34.