ANÁLISE ESPAÇO-TEMPORAL DE CASOS DE ESQUISTOSSOMOSE NO ESTADO DE MINAS GERAIS, SUDESTE DO BRASIL, NO PERÍODO DE 2007 A 2022

Autores

  • Rafael Luiz da Silva Neves Secretaria Estadual de Educação de Minas Gerais
  • Cristiano Lara Massara Instituto René Rachou
  • Ricardo José de Paula Souza e Guimarães Instituto Evandro Chagas

DOI:

https://doi.org/10.14393/Hygeia2175373

Palavras-chave:

Análise Espacial, Controle de Doenças Transmissíveis, Epidemiologia, Esquistossomose, Sistemas de Informação Geográfica

Resumo

Objetivo: Analisar distribuição espaço-temporal da esquistossomose em Minas Gerais de 2007 a 2022 correlacionando prevalência da endemia com variáveis socioambientais. Métodos: Com base nas variáveis obtidas no SINAN, as análises foram: mapa coroplético, Índice Global de Moran, Estimativa de Densidade Kernel (EDK) e varredura espacial (Scan). Resultados: Foram registradas 79.118 notificações. O período de 2009-2011 apresentou maior positividade, e de 2020-2022 a menor. A esquistossomose apresentou um padrão de agrupamento para todos os anos. A EDK identificou aglomerados de alta densidade na Zona da Mata e Vale do Rio Doce. A Scan mostrou a presença de cinco aglomerados significativos, sendo o maior risco relativo na região no município de Lamim. Conclusão: As análises espaciais podem ajudar as autoridades de saúde a direcionar recursos proporcionando um controle mais eficiente e duradouro, e junto com ações de Educação em Saúde, saneamento básico, diagnóstico e tratamento, construir uma sociedade mais saudável e crítica.

Downloads

Os dados de download ainda não estão disponíveis.

Referências

ALLAN, D. S.; LIMA, A. C. R.; SANTOS, M. B.; ALVES, J. A. B.; GÓES, M. A. O.; NUNES, M. A. P.; SÁ, S. L. C. S.; ARAÚJO, K. C. G. M. Spatial analysis for the identification of risk areas for schistosomiasis mansoni in the State of Sergipe, Brazil, 2005-2014. Revista da Sociedade Brasileira de Medicina Tropical. v. 49, n. 5, p. 608–15. 2016. https://doi.org/10.1590/0037-8682-0137-2016

ARAÚJO, K. C. G. M.; RESENDE, A. P. C.; SOUZA-SANTOS, R.; SILVEIRA JÚNIOR, J. C.; BARBOSA, C. S. Análise espacial dos focos de Biomphalaria glabrata e de casos humanos de esquistossomose mansônica em Porto de Galinhas, Pernambuco, Brasil, no ano 2000. Cadernos de Saúde Pública. v. 23, n. 2, p. 409-417. 2007. https://doi.org/10.1590/S0102-311X2007000200017

ASSUNÇÃO, R. M.; BARRETO, S. M.; GUERRA, H. L.; SAKURAI, E. Mapas de taxas epidemiológicas: uma abordagem Bayesiana. Cadernos de Saúde Pública. v. 14, n. 4, p. 713-723. 1998. https://doi.org/10.1590/S0102-311X1998000400013

BARBOSA, C. S.; SOUZA, A. T. O. F.; LEAL NETO, O. B.; GOMES, E. C. S.; ARAUJO, K. C. G. M.; GUIMARÃES, R. J. P. S. G. Turismo de risco para esquistossomose mansônica em Porto de Galinhas, Estado de Pernambuco, Brasil. Revista Pan-Amazônica de Saúde. v. 6, n. 3, p. 51-58. 2015. http://dx.doi.org/10.5123/s2176-62232015000300007

BECK, L. R.; LOBITZ, B. M.; WOOD, B. L. Remote sensing and human health: new sensors and new opportunities. Emerging Infectious Diseases. v. 6, n. 3, p. 217-227. 2000. http://dx.doi.org/10.3201/eid0603.000301

BRASIL. Ministério da Saúde. Secretaria de Vigilância em Saúde. Departamento de Vigilância Epidemiológica. Vigilância e Controle de Moluscos de Importância Epidemiológica: diretrizes técnicas: programa de vigilância e controle da esquistossomose (PCE). Ministério da Saúde, Secretaria de Vigilância em Saúde, Departamento de Vigilância Epidemiológica. 2. ed. – Brasília: Editora do Ministério da Saúde. 2008.

BRASIL. Ministério da Saúde. Secretaria de Vigilância em Saúde. Departamento de Vigilância das Doenças Transmissíveis. Vigilância da esquistossomose mansoni: diretrizes técnicas. 4. ed. Brasília: Ministério da Saúde. 2014.

BRASIL. Ministério da Saúde. Boletim epidemiológico – doenças tropicais negligenciadas. 2021. Disponível em: https://www.gov.br/saude/pt-br/centrais-de-conteudo/publicacoes/boletins/epidemiologicos/especiais/2021/boletim_especial_doencas_negligenciadas.pdf/@@download/file. Acesso: 27 out. 2025.

CARDOSO, D. M.; ARAÚJO, A. F.; GONÇALVES, S. A. Spatial, socio-demographic, clinical and temporal aspects of schistosomiasis in the state of Minas Gerais between the years of 2011 and 2020. Brazilian Journal of Development. v. 7, p. 78130-43. 2021. https://doi.org/10.1590/0102-311XPT068822

CARVALHO, O. S.; MENDONÇA, C. L. F.; MARCELINO, J. M. R.; PASSOS, L. K. J.; FERNANDEZ, M. A.; LEAL, R. S.; CALDEIRA, R. L.; SCHOLTE, R. G. C.; CARMO, E. H.; MESQUITA, S. G.; THIENGO, S. C. Distribuição geográfica dos hospedeiros intermediários do Schistosoma mansoni nos Estados do Paraná, Minas Gerais, Bahia, Pernambuco e Rio Grande do Norte, 2012–2014. Epidemiologia e Serviços de Saúde. v. 27: e2017343. 2018. http://dx.doi.org/10.5123/s1679-49742018000300016

COUTINHO, E. M.; ABATH, F. G.; BARBOSA, C. S.; DOMINGUES, A. L.; MELO, M. C.; MONTENEGRO, S. M.; LUCENA, M. A.; ROMANI, S. A.; SOUZA, W. V.; COUTINHO, A. D. Factors Involved in Schistosoma mansoni Infection in Rural Areas of Northeast Brazil. Memórias do Instituto Oswaldo Cruz. v. 92, n. 5, p. 707–715. 1997. https://doi.org/10.1590/S0074-02761997000500027

DUNKER, W. Dianoses specierum novarum generis Planorbis collectionis Cumingianae. Proceedings of the Zoological Society of London. v. 16, p. 40-43. 1848.

ENK, M. J.; LIMA, A. C. L.; MASSARA, C. L.; COELHO, P. M. Z.; SCHALL, V. T. A combined strategy to improve the control of Schistosoma mansoni in areas of low prevalence in Brazil. American Journal of Tropical Medicine and Hygiene. v.78, p. 140-146. 2008.

GOMES, D. S.; COELHO, P. R. S.; SEVERINO, A. J. M.; CIRILO, T. M.; OLIVEIRA, N. M. T.; BARBOSA, D. S.; GEIGER, S. M. Intestinal schistosomiasis-related mortality in Minas Gerais, Brazil, 2000-2019: Temporal trends and spatial patterns for determining priority areas. Tropical Medicine & International Health. v. 28, n. 3, p. 215-225. 2023. https://doi.org/10.1111/tmi.13850

GOMES, E. C. S.; DOMINGUES, A. L. C.; BARBOSA, C. S. Esquistossomose: manejo clínico e epidemiológico na atenção básica. Recife: Fiocruz Pernambuco. 2017.

GUIMARÃES, R. J. P. G.; FREITAS, C. C.; DUTRA, L. V.; SCHOLTE, R. G. C.; MARTINS-BEDÉ, F. T.; FONSECA, F. R.; AMARAL, R. S.; DRUMMOND, S. C.; FELGUEIRAS, C. A.; OLIVEIRA, G. C.; CARVALHO, O. S. A geoprocessing approach for studying and controlling schistosomiasis in the state of Minas Gerais, Brazil. Memórias do Instituto Oswaldo Cruz. v. 105, n. 4, p. 524-531. 2010 https://doi.org/10.1590/S0074-02762010000400030

KATZ, N. Inquérito Nacional de Prevalência da Esquistossomose mansoni e Geo-helmintoses. CPqRR. Belo Horizonte. 76p. 2018. Disponível em: https://www.arca.fiocruz.br/handle/icict/25662. Acesso: 8 set. 2023.

MARTINS-MELO, F. R.; PINHEIRO, M. C. C.; RAMOS, A. N.; ALENCAR, C. H.; MORAES BEZERRA, F. S.; HEUKELBACH, J. Trends in schistosomiasis-related mortality in Brazil, 2000–2011. International Journal for Parasitology. v. 44, p. 1055–1062. 2014. https://doi.org/10.1016/j.ijpara.2014.07.009

MARTINS-MELO, F.; PINHEIRO, M.; RAMOS, A.; ALENCAR, C.; BEZERRA, F.; HEUKELBACH, J. Spatiotemporal Patterns of Schistosomiasis-Related Deaths, Brazil, 2000–2011. Emerging Infectious Diseases. v. 21, n. 10, p. 1820-1823. 2015. https://doi.org/10.3201/eid2110.141438

MASSARA, C. L.; ENK, M. J.; CALDEIRA, R. L.; MENDONÇA, C. L. F.; SCHOLTE, R. G. C.; CARVALHO, O. S. Occurrence of mollusks, genus Biomphalaria, in parks of the city of Belo Horizonte, Minas Gerais, Brazil. Revista Patologia Tropical. v. 41, p. 471-479. 2012.

MESQUITA, S. G.; CALDEIRA, R. L.; FAVRE, T. C.; MASSARA, C. L.; BECK, L. C. N. H.; SIMÕES, T. C.; CARVALHO, G. B.; NEVES, F. G. S.; DE OLIVEIRA, G.; LACERDA, L. S. B.; DE ALMEIDA, M. A.; CARVALHO, O. S.; MOURÃO, M. M.; OLIVEIRA, E.; SILVA-PEREIRA, R. A.; FONSECA, C. T. Assessment of the accuracy of 11 different diagnostic tests for the detection of Schistosomiasis mansoni in individuals from a Brazilian area of low endemicity using latent class analysis. Frontiers in Microbiology. v. 13, 1048457. 2022. https://doi.org/10.3389/fmicb.2022.1048457

MICROSOFT CORPORATION. Microsoft Excel 365. Redmond: Microsoft Corporation, Software, 2022.

NEVES, D. P. Parasitologia humana. 14ª. Ed. Rio de Janeiro: Atheneu, 2022.

OLIVEIRA, E. C. A.; SILVA, I. E. P.; FERREIRA, R. J.; GUIMARÃES, R. J. P. S.; GOMES, E. C. S.; BARBOSA, C. S. Mapping the risk for transmission of urban schistosomiasis in the Brazilian Northeast. Geospatial Health. v. 15, n. 2. 2020. https://doi.org/10.4081/gh.2020.861

ORBIGNY, A. Synopsis terrestrium et fluviatilium molluscorum, in suo per Americam meridionalem itinere collectorum. Magasin de Zoologia, Classe 5 (61-62), p. 1-44. 1835.

PAZ, W. S.; GOMES, D. S.; RAMOS, R. E. S.; CIRILO, T. M.; SANTOS, I. G. A.; RIBEIRO, C. J. N.; JESUS, A. M. R.; SANTOS, A. D.; BEZERRA-SANTOS, M. Spatiotemporal clusters of schistosomiasis mortality and association with social determinants of health in the northeast region of Brazil (1980–2017). Acta Tropica. v. 212: 105668. 2020. https://doi.org/10.1016/j.actatropica.2020.105668

PELLEGRINI A, KULLDORFF M. SaTScan – Manual do Usuário. 2005. Disponível em https://www.satscan.org/. Acesso: 30 ago. 2023.

PEREIRA, A. P. B., FAVRE, T. C., GALVÃO, A. F., BECK, L., BARBOSA, C. S., PIERI, O. S. The prevalence of schistosomiasis in school-aged children as an appropriate indicator of its prevalence in the community. Memórias do Instituto Oswaldo Cruz. v. 105, n. 563-569. 2010. https://doi.org/10.1590/S0074-02762010000400036

QUITES, H. F. O.; ABREU, M. N. S.; MATOSO, L. F.; GAZZINELLI, A. Avaliação das ações de controle da esquistossomose na Estratégia de Saúde da Família em municípios do Vale do Jequitinhonha em Minas Gerais. Revista Brasileira de Epidemiologia. v. 19, n. 375–389. 2016. https://doi.org/10.1590/1980-5497201600020014

RESENDES, A. P. C.; SOUZA-SANTOS, R.; BARBOSA, C. S. Internação hospitalar e mortalidade por esquistossomose mansônica no Estado de Pernambuco, Brasil, 1992/2000. Cadernos de Saúde Pública. v. 21, n. 5, p. 1392–1401. 2005. https://doi.org/10.1590/S0102-311X2005000500011

SANTOS, A. D.; LIMA, A. C. R.; SANTOS, M. B.; ALVES, J. A. B.; OLIVEIRA GÓES, M. A.; NUNES, M. A. P.; SÁ, S. L. C. S.; ARAÚJO, K. C. G. M. Spatial analysis for the identification of risk areas for schistosomiasis mansoni in the state of Sergipe, Brazil, 2005-2014. Revista da Sociedade Brasileira de Medicina Tropical. v. 49, p. 608–615. 2016. https://doi.org/10.1590/0037-8682-0137-2016

SAY, T. Account of two new genera, and several new species, of fresh water and land shells. Journal of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia. v. 1, p. 276-284. 1818.

SILVA, B. M.; FERREIRA, A. F.; DA SILVA, J. A. M.; DE AMORIM, R. G.; DOMINGUES, A. L. C.; PINHEIRO, M. C. C.; BEZERRA, F. S. M.; HEUKELBACH, J.; RAMOS JR, A. N. Persistence of schistosomiasis related morbidity in northeast Brazil: an integrated spatio-temporal analysis. Tropical Medicine and Infectious Disease. v. 6: 193. 2021. https://doi.org/10.3390/tropicalmed6040193

SILVA, L. F.; NUNES, B. E. B. R.; LEAL, T. C.; PAIVA, J. P. S.; LEMOS, A. M. S.; ARAÚJO, L. M. M.; ARAÚJO, M. D. P.; MACHADO, M. F.; FRAGA, C. A. C.; SOUZA, C. D. F. Schistosomiasis mansoni in the northeast region of Brazil: temporal modeling of positivity, hospitalization, and mortality rates. Revista da Sociedade Brasileira de Medicina Tropical. v. 52, e20180458. 2019. https://doi.org/10.1590/0037-8682-0458-2018

SOUZA, R. L. M.; GARGIONI, C.; SIQUEIRA, R. V.; SILVA, R. M.; PINTO, P. L. S.; KANAMURA, H. Y. Epidemiological aspects of schistosomiasis in area at the southwest of Minas Gerais, Brazil. Revista Instituto Adolfo Lutz. v. 76: e1730. 2017.

WORLD HEALTH ORGANIZATION (WHO). Ending the neglect to attain the Sustainable Development Goals: a road map for neglected tropical diseases 2021–2030. Overview. Geneva: WHO. 2020. Disponível em: https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/332094/WHOUCN-NTD-2020.01-eng.pdf?ua=1. Acesso em: 8 set. 2023.

WORLD HEALTH ORGANIZATION (WHO). First WHO report on neglected tropical diseases: working to overcome the global impact of neglected tropical diseases. Geneva: WHO; 2010. Disponível em: https://www.who.int/neglected_diseases/2010report/en/. Acesso em: 8 set 2023.

Downloads

Publicado

10-11-2025

Edição

Seção

Artigos

Como Citar

NEVES, Rafael Luiz da Silva; MASSARA, Cristiano Lara; GUIMARÃES, Ricardo José de Paula Souza e. ANÁLISE ESPAÇO-TEMPORAL DE CASOS DE ESQUISTOSSOMOSE NO ESTADO DE MINAS GERAIS, SUDESTE DO BRASIL, NO PERÍODO DE 2007 A 2022. Hygeia - Revista Brasileira de Geografia Médica e da Saúde, Uberlândia, v. 21, p. e2165, 2025. DOI: 10.14393/Hygeia2175373. Disponível em: https://seer.ufu.br/index.php/hygeia/article/view/75373. Acesso em: 5 dez. 2025.